Szembek (Szenbeck, Schömbek, Schönbegk) Bartłomiej (zm. 1569), kupiec i rajca krakowski.
Wg legendy heraldycznej protoplasta wywodzącego się z Magdeburga rodu, Gerlach Schoenbegk, został w r. 813 nobilitowany przez Karola Wielkiego za zasługi w walce z Sasami; jego potomka, Henryka, pasował na rycerza cesarz Henryk VII w r. 1313. Z kolei Piotr Schoenberg, ponoć za ocalenie życia cesarza Maksymiliana I w czasie polowania na kozy, otrzymał na początku XVI w. dwie kozy do dotychczasowego herbu, na którym w polu czerwonym widniał pas złoty, a na nim trzy czerwone róże.
S. pochodził z m. Stendal w Brandenburgii. Był wnukiem Piotra, synem Bartłomieja, rotmistrza i posła elektora brandenburskiego do króla Zygmunta I, oraz Adelajdy Dudischin. Miał brata Henryka (zm. 1560 we Lwowie), ławnika (1554–5) i starszego cechu kramarzy w Poznaniu (1558).
S. przybył do Polski razem z bratem w r. 1535 i osiedlił się we Lwowie, lecz nie przyjął tamtejszego prawa miejskiego. Wkrótce potem został faktorem Mikołaja Koźli, późniejszego rajcy krakowskiego i dzierżawcy ceł na Rusi, który 20 XII 1542 udzielił mu przed krakowskim urzędem radzieckim pełnomocnictw w zakresie prowadzonych przez siebie interesów w Polsce i za granicą. Tego dnia S. otrzymał również (razem ze Stanisławem Ridtem z Przemyśla) pełnomocnictwo od kupca Pawła Dziszy z Chęcin.
Po kilku latach S. przeniósł się do Krakowa, ożenił się i 13 III 1544 przyjął prawo miejskie, a ze szwagrem Krzysztofem Elbingiem założył t.r. spółkę handlową. W r. 1547 został ławnikiem; urząd ten sprawował również w l. 1548, 1551–2 i 1555–7. Dn. 14 III 1557 uzyskał od woj. krakowskiego Stanisława Tęczyńskiego nominację do krakowskiej Rady Miejskiej. Nadal zajmował się przede wszystkim handlem. Był jednym z największych eksporterów surowych skór wołowych; tylko w ciągu sześciu tygodni r. 1555 oclił w Krakowie 1950 skór. Bywał na jarmarkach rzeszowskich, skąd w r. 1557 przesłał do Lwowa 27 postawów sukna «cikawskiego» (z m. Zwickau); okazjonalnie sprzedawał także inne towary. Miał kontakty handlowe w Kamieńcu Podolskim; tamtejszemu pisarzowi miejskiemu Andrzejowi udzielił w r. 1553 pełnomocnictwa do załatwienia swych spraw, a bakałarza Jakuba upoważnił w r. 1556 do ściągania należności od kamienieckich mieszczan. We Lwowie miał dom bankierski i stałych faktorów; 30 VII 1558 król Zygmunt August nakazał lwowskim rajcom i burmistrzowi natychmiastowy zwrot S-owi zabranych mu bezprawnie 100 dukatów węgierskich. Spółka S-a prowadziła handel m.in. z Ormianami: Stefanem Jakobem i Dawidem Lazarowiczami; w r. 1560 domagali się oni zwrotu 800 złp. długu. S. udzielał także pożyczek, m.in. w r. 1554 ruskiemu kupcowi Ilko Karpowiczowi 120 złp. na pięć lat; często kredytował działalność rzeźników, co miało zapewne związek z jego handlem skórami. Po nagłej śmierci rzeźnika Lenarta Kuncza, który winien był mu 210 złp., zajął jego dom zwany Basztą przy ul. Halickiej we Lwowie; także za dług 500 złp. przejął dom i jatkę rzeźniczą Wincentego Hempla. W r. 1561 pożyczył 250 złp. Stanisławowi i Dorocie Bonarkom oraz ich zięciowi Stanisławowi Wilczkowiczowi. Przejmując zastawione nieruchomości, wszedł we Lwowie w posiadanie (w r. 1563) domu i ogrodu przy ul. Glińskiej (należących do Marcina i Anny, niegdyś serwitorów krakowskiej rodziny Schillingów) oraz domu przy ul. Ruskiej, a także uzyskał wwiązanie do kamienicy narożnej przy bramie Halickiej i domu z ogrodem przy ul. Garncarskiej po zmarłym Stanisławie Karwie (za dług 104 złp.).
S., wraz z osiadłym w Poznaniu bratem, pomógł w r. 1551 kanonikowi poznańskiemu Janowi Kossusowi w sprzedaży jego odziedziczonej po rodzicach części domu przy Rynku poznańskim, a 5 IV 1554 upoważnił brata do załatwienia w swoim imieniu spraw spadkowych w rodzinnym Stendalu. Po nagłej śmierci brata udał się w r. 1560 do Poznania i przejął opiekę nad wdową oraz siedmiorgiem dzieci; na rzecz rodziny brata zrzekł się swej części spadku po rodzicach. Bratanka Stanisława wprowadził w interesy i wysłał do Lwowa, gdzie z czasem stał się on jednym z największych kupców zbożowych, a trzy młodsze bratanice wydał za mąż w Krakowie: Ewę za krakowskiego kupca Pawła Hektora von Watt (26 V 1561), Annę za wdowca, muratora Jana, a Elżbietę za Stanisława, szewca z ul. Sławkowskiej (oba śluby odbyły się 31 V 1562).
W Krakowie obracał się S. w kręgu patrycjatu niemieckojęzycznego. Wspólnie z Elbingiem prowadził przez pewien czas firmę Fryderyka Szmalca, ławnika Sądu Wyższego Prawa Magdeburskiego na Zamku krakowskim, z którym rozliczył się w r. 1561. T.r. reprezentował przed sądem Katarzynę Kuczerównę, wnuczkę krakowskiego rajcy Karola Kuczera, oraz rozliczył się z Wolfgangiem Kleinem, synem Wolfa, z opieki nad jego nieletnim rodzeństwem, sprawowanej wspólnie z Elbingiem, wujem podopiecznych. Wraz ze Szmalcem, Janem Spiglerem i Jakubem Gastgiebem był egzekutorem testamentu Jana Paczka i 12 X został skwitowany przez wdowę Jadwigę Paczkową. T.r. sprzedał rajcom krakowskim trzy srebrne, złocone puchary wartości 112 grzywien 24 gr, które wręczono jako upominek nowo mianowanemu woj. krakowskiemu Spytkowi Wawrzyńcowi Jordanowi. W l. 1563–4 zasiadał S. w krakowskiej radzie urzędującej. Przez krótki czas zastępował w r. 1563 lonera Erazma Banka. Był posłem miasta na sejmik woj. krakowskiego w r. 1564, a następnie razem z Erazmem Aichlerem posłował na sejm t.r. w Parczewie; poza tym mało angażował się w sprawy miejskie i rzadko uczestniczył w posiedzeniach Rady. W r. 1566 został wyznaczony przez Szmalca na egzekutora jego testamentu. Dn. 25 VII t.r. miał uzyskać od Zygmunta Augusta indygenat z rekomendacji margrabiów brandenburskich, Alberta i Fryderyka Hohenzollernów, nie jest on jednak potwierdzony przez źródła współczesne i prawdopodobnie jest późniejszym falsyfikatem (wątpliwości budzi m.in. jego nadanie w Warszawie, podczas gdy król przebywał na sejmie w Lublinie). Dn. 24 XI 1568 otrzymał S. od Zygmunta Augusta przywilej na sztolnię Ostowicką w Olkuszu; miał również udziały w kopalni ołowiu w Działoszynie, uzyskane od Waleriana Pernusa. Dzięki bliskim związkom z rodziną Lembochów-Spiglerów pozyskał od nich kamienicę przy Rynku w Krakowie (obecnie nr 5). Należał do Bractwa Wniebowzięcia NMP przy kościele Mariackim tamże.
W r. 1568 po raz ostatni zasiadał S. w krakowskiej radzie urzędującej. Wiosną t.r. zachorował, w związku z czym 9 IV upoważnił swego faktora Jakuba Hallenbergera do uregulowania spraw posiadłości we Lwowie, a nazajutrz spisał (po niemiecku) testament, który 2 VI złożył w kancelarii miejskiej. Dom przy Rynku krakowskim i nieruchomości we Lwowie wycenił na 3 tys. złp.; żonie Katarzynie zapisał 1 tys. złp. wiana, a w dożywocie folwark na Kleparzu, z zastrzeżeniem, że po jej śmierci przejdzie na własność wszystkich dzieci; ponadto przeznaczył 100 złp. na krakowski szpital Świętego Ducha. Kazał się pochować «bez żadnej pompy» na cmentarzu przy kościele Mariackim, gdzie spoczywała już jego córka. Na egzekutorów testamentu wyznaczył Elbinga oraz swego najstarszego syna Bartłomieja (zob.). S. zmarł przed 12 II 1569, kiedy otwarto jego testament. T.r. Zygmunt August zakazał rajcom i ławnikom lwowskim pozywać jego nieletnie potomstwo w sprawie domu we Lwowie przed sąd miejski, ponieważ sprawa ta została przekazana do sądu królewskiego.
S. był dwukrotnie żonaty. Z poślubioną ok. r. 1544 Małgorzatą Elbingówną, siostrą Krzysztofa, miał syna Bartłomieja i nieznaną z imienia, młodo zmarłą córkę. W drugim małżeństwie, zawartym 3 III 1549 w Krakowie w kościele Mariackim z Katarzyną, córką Stanisława Schillinga, wnuczką rajcy krakowskiego Fryderyka Schillinga (zm. 1508, zob.), siostrą Jana zwanego Solidus (zob.), Justusa (zob.) i Fryderyka (zob.) Schillingów, miał trzech synów: Mikołaja, Stanisława (zob.) i Jana (zm. bezpotomnie w r. 1599), kupca i przedsiębiorcę górniczego w Tarnowskich Górach, oraz cztery córki: Małgorzatę (zm. przed 1604), żonę najpierw Jana Lichtenberga (zm. 1582), z którym miała syna Stanisława Jasnogórskiego (zob.), w r. 1584 poślubioną podżupkowi wielickiemu Janowi Baptyście Cecchiemu (Czekiemu), Elżbietę (zm. przed 1597), żonę od 10 I 1574 Josta Paczka (brata Łucji, żony Bartłomieja Szembeka młodszego), Jadwigę, zamężną od listopada 1580 za Fryderykiem Paczkiem (bratem Josta i Łucji), i Agnieszkę (zm. jako panna w r. 1582). Syn S-a Mikołaj w r. 1574 przebywał w Strasburgu, gdzie wpisał do albumu Nicolausa Engelharda polski wiersz „Trudności żonatego”, złożony z sześciu wersów, zaczerpniętych z „Żywota człowieka poczciwego” Mikołaja Reja i czterech wersów własnego autorstwa; w r. 1582 przebywał w Neapolu, 24 VI t.r. wpisał się do metryki nacji niemieckiej uniw. w Sienie. Po powrocie do Krakowa zajął się kupiectwem, m.in. wspólnie z bratankiem Aleksandrem (1596–1654, zob.) uczestniczył w handlu ołowiem i glejtą, spławiając towar Wisłą do Gdańska. Należał do największych krakowskich hurtowników ołowiu, tylko w l. 1609–12 wysłał do Gdańska 6600 cetnarów tego surowca; handlował również woskiem, zbożem, skórami, napojami i siarką. Po r. 1585 ożenił się z Zofią, córką rajcy Jana Waxmana, wdową po przedsiębiorcy górniczym Jerzym Schilkrze (zob.); miał z nią synów: Mikołaja (ur. 1587), Jana (ur. 1589) i Zygmunta (ur. 1591) oraz córkę Zofię (ur. 1597).
Album armorum nobilium Regni Poloniae XV– XVIII saec. Herby nobilitacji i indygenatów XV–XVIII w., Wyd. B. Trelińska, L. 2001; Kossakowski, Monografie, III; Liber chamorum; Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, Kr. 2008 II nr 95, 506; Okolski, III; PSB (Pernus Walerian); Paprocki; Poczet sołtysów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), Kr. 2010; – Gömöri G., Polska fraszka w albumie paryskim, „Ruch Liter.” R. 21: 1980 z. 2 s. 141–2 (dot. syna, Mikołaja); Hoszowski K., Żywot Andrzeja Zawiszy Trzebickiego biskupa krakowskiego i księcia siewierskiego, Kr. 1861 s. 195; Komorowski W., Follprecht K., Właściciele kamienic Rynku krakowskiego w czasach nowożytnych (do pierwszej okupacji szwedzkiej), „Krak. Roczn. Arch.” T. 2: 1996 s. 26–8; Noga Z., Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kr. 2003; tenże, Rola Krakowa w eksporcie skór w połowie XVI wieku, w: Historia vero testis temporum. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu w 70. rocznicę urodzin, Kr. 2008 s. 433–4, 436–8; tenże, Szembekowie krakowscy w XVI wieku, „Roczn. Krak.” T. 71: 2005; Obuchowska-Pysiowa H., Handel wiślny w pierwszej połowie XVII wieku, Wr. 1964 (dot. syna, Mikołaja); taż, Udział Krakowa w handlu zagranicznym Rzeczypospolitej w pierwszych latach XVII wieku, Wr. 1981 s. 251 (poza indeksem, dot. syna, Mikołaja); Pietrzyk Z., W kręgu Strasburga, Kr. 1997; Quirini-Popławska D., Żupnicy krakowscy Lorenzo Justimonti i Giovanni Battista Cecchi (Przyczynki archiwalne), „Zesz. Nauk. UJ” 1977 nr 469, Prace Hist., z. 56 s. 151 (dot. córki, Małgorzaty); Wojtowicz J., Trzech Janów Baptystów – Włosi w renesansowym Krakowie, „Roczn. B. Nauk. PAU i PAN w Kr.” R. 49: 2004; – Akta grodz. i ziem., X; Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1507–1572, Wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kr. 1993 nr 2189; Łabęcki H., Górnictwo w Polsce, W. 1841 II 312–15; Meysztowicz W., Aliqua documenta gentis Szembek, „Antemurale” T. 11: 1967 s. 3–22; Mitkowski J., Księga zmarłych bractwa kościoła Panny Marii w Krakowie (wiek XIV–XVIII), „Studia Hist.” R. 11: 1968 s. 92; – AGAD: Metryka Kor., ks. 156 s. 517v–18, ks. 160 s. 175v–6; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac. Rel., t. 58 s. 667–73, Terr. Crac., t. 125 s. 1030–54, Cons. Crac., t. 444 s. 169, t. 445 s. 15–16, 121, 145, 151, 389, 523, t. 446 s. 44, Cons. Crac. Plen., t. 757 s. 111, t. 759 s. 27, 120–1, 499–500, 774–5, t. 760, s. 248–9, 701–2, 897–8, t. 772 s. 471–9 (testament), Scab. Crac., t. 14 s. 549, t. 15 s. 14, 575, 658, 844, t. 26 s. 170, 202, rkp. 1574 s. 347, rkp. 1626 s. 219, rkp. 1627 s. 206, rkp. SWPN I–14 s. 543–5, Metrica Copulatorum in Ecclesiae parochiali BMV in Circulo Crac. 1548–85, mf. 5–210 s. 18, 141; B. Jag.: rkp. 5346 II s. 358, rkp. 5348 s. 536; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Consularia Leopoliensia, F. 52 op. 2 spr. 11 s. 1649, 1821, spr. 12 s. 949, 1098, 1249, 1371–3, 1450, spr. 13 s. 269, 472, 746–7, 781, 878, 902, spr. 15 s. 273, 1520.
Zdzisław Noga